De grootste gelijkmakers in de wereld, zo houden historici ons voor, zijn oorlogen en pandemieën. Zo eiste de Spaanse griep rond 1918 meer dan 50 miljoen mensenlevens, inclusief zij die aan de zonzijde van het leven zijn geboren. Maar die historische werkelijkheid gaat, naar het zich nu laat aanzien, niet meer op. Leest u maar even mee in het Global Wealth Report 2021 van Credit Suisse.
Daarin staat dat de wereldwijde rijkdom in 2020 met 7,4 procent is gegroeid en dat de landen die het meest geraakt werden door de pandemie het in termen van groeiende rijkdom beslist niet slecht hebben gedaan – integendeel.
Dat is te danken aan het proactieve antwoord van overheden op de corona-uitbraak in maart 2020 en aan de geldpersen die centrale banken hebben aangezet om de financiële markten te ondersteunen. De gevolgen daarvan maakt het rapport van Credit Suisse goed inzichtelijk: de rijkdom van huishoudens in de wereld nam netto toe met 28.700 miljard tot 418.300 miljard dollar. Het aantal miljonairs groeide in 2020 wereldwijd met 5,2 miljoen tot ruim 56 miljoen. Zwitserland spant de kroon: 15 procent van de bevolking is nu miljonair. Nederland doet verdienstelijk mee met een percentage van 7,7.
Miljonairs-op-papier
De stijging van het aantal mensen dat nu de miljonairs status heeft, verrast met een dergelijk expansief beleid overigens niet. Vele nieuwkomers zijn slapend rijk geworden door de asset bubbels die de centrale banken blazen. Maar let op: de stijgende aandelen- en huizenprijzen zijn ‘ongerealiseerde vermogenswinsten’, zolang niet tot verkoop is overgegaan.
Veel meer in het oog springend is het feit dat de wereldwijde elite van superrijken, de zogenoemde Ultra High Net Worth Individuals, is toegenomen met 24 procent tot 215.000 – het hoogste stijgingspercentage sinds 2003. Deze UHNWI’s hebben ten minste 50 miljoen dollar ln aan vermogen. Bovendien kunnen zij uit de aard van hun rijkdom veel gediversifieerdere portefeuilles bouwen en zijn dus beter tegen conjuncturele en/of systeemschokken bestand dan de miljonairs-op-papier.
Onbedoelde effect van asset bubbels
De asset bubbels die de autoriteiten nu al enige jaren veroorzaken, gaan gepaard met twee grote, onbedoelde effecten: aan de ene kant ziet de massa, dat wil zeggen zij die aan de schaduwzijde van het leven zijn geboren, hun kansen afnemen om met hard werken en een portie geluk toegang te krijgen tot kwalitatief goed onderwijs en tot de arbeids- en woningmarkt. Aan de andere kant zijn er de rijken, die dankzij een samenspel van globalisering, liberalisering en ongekend accomoderend monetair beleid, hun aantal zeer sterk zien groeien.
In het huidige debat over de groeiende kans- en vermogensongelijkheid in de samenleving blijven de gevolgen van die sterke aanwas van de superrijken sterk onderbelicht. Ten onrechte, want een samenleving is opgebouwd uit een precaire balans tussen de massa, de staat en de elite. Stuk voor stuk kunnen zij tot een probleem worden, en in de combinatie kunnen ze zelfs een revolutie veroorzaken.
De wetenschapper Peter Turchin beschrijft die risico’s in zijn boek Secular Cycles: de massa wordt geconfronteerd met een afnemende levensstandaard (bij voorbeeld door overbevolking), waardoor de kans op sociale onrust en geweld stijgt. De staat probeert dat te voorkomen, bij voorbeeld door de minimumlonen te verhogen of de huren te bevriezen. Maar een machtige economische elite zal zich daar tegen verzetten. Het tast namelijk haar belangen aan. Regeringen, van wie de aangesloten partijen vaak afhankelijk zijn van de giften van diezelfde elite, hebben dan de neiging om de kool en de geit te sparen door de staatsschulden te laten oplopen.
Overproductie van de elite
Maar de elite kent nog een specifiek fenomeen, de ‘overproductie van de elite’ genaamd. Dat betekent dat zij door ‘opwaartse educatieve en economische mobiliteit’ de neiging heeft om sneller te groeien dan het aantal prestigieuze posities dat in economie en samenleving beschikbaar is. En dan kan volgens Turchin een gevaarlijke gelegenheidscoalitie ontstaan: gemarginaliseerde leden van de elite die zich met de massa verenigen tegen de staat. Voorbeeld: de Amerikaanse president Donald Trump. Hij greep tussen 2016 en 2020 de groeiende economische ongelijkheid aan om zich tegen het establishment te keren. De gevolgen daarvan werken in de VS nog altijd na: afnemende samenwerking tussen de elite(s), politieke patstelling en afkalvend vertrouwen van de massa jegens het bestel.
Turchin heeft voor zijn stellingen zeer omvangrijk data-onderzoek van de wereldgeschiedenis gedaan en zegt dat er bepaalde wetmatigheden zijn, zoals hierboven beschreven, die aan zeer ernstige crises, zoals de Franse Revolutie en de Engelse Burgeroorlog, vooraf zijn gegaan. Concreet spreekt hij van specifieke onverwachte gebeurtenissen die de trigger kunnen vormen, zoals een mislukte oogst, buitenlandse agressie, of zoals in ons geval een pandemie.
Het antwoord van de autoriteiten op de corona-uitbraak lijkt succesvol te zijn. Maar de vraag is of historici dat in de toekomst niet als een pyrrusoverwinning zullen wegzetten. Want mogelijk zijn wij getuige van een drieakter. De eerste twee aktes kennen we nu: de Grote Financiële Crisis van 2008 en de pandemie van 2020, die autoriteiten op overeenkomstige wijze hebben geblust, namelijk met de geldkraan. De derde akte zullen we in de komende jaren leren kennen.
Mijn inschatting is dat dit een onwaarschijnlijk dure en systeem verstorende klimaatcrisis kan zijn. Daar hebben we als wereldgemeenschap nog maar nauwelijks een begin van een antwoord op geformuleerd. Het zal zowel de massa en de elite als de staat op ongekende wijze op de proef stellen. Van één ding mag u zeker zijn: met de geldkraan alleen zal deze derde akte niet meer te blussen zijn.
Deze opiniebijdrage van Cees van Lotringen, hoofdredacteur van Fondsnieuws en Investment Officer, is zaterdag geplaatst op de opiniepagina van het FD.
