We zijn aan een nieuw jaar begonnen. Dat roept altijd de vraag op: wat gaat er gebeuren, wat gaat veranderen? Dat zijn best spannende vragen, want we leven in een heel dynamische tijd, met dingen die gaan veranderen, die kunnen veranderen of die moeten veranderen. Met ook een veel langere tijdhorizon dan alleen 2023, maar wel met impact op het komende jaar.
Een paar voorbeelden. Het zwaartepunt van de wereldeconomie verschuift in rap tempo richting Azië. In China en India wonen nu eenmaal heel veel mensen, en met de stijging van de welvaart in dat werelddeel zal onvermijdelijk het grootste deel van het wereld BBP daar vandaan komen. Voor Europa en Amerika is dat een nieuwe situatie vergeleken met de vorige eeuw. Wij zullen afscheid moeten nemen van onze verworvenheid uit de 19e eeuw van de nummer één positie in de economische machtsverhoudingen.
Consumptiepatronen moeten veranderen
Een ander voorbeeld. De wereldeconomie moet weer binnen de leefbare planetaire grenzen gebracht worden. De biodiversiteit moet worden beschermd, de klimaatverandering moet worden gestuit. De leefbaarheid van lucht, water en bodem moet beter worden bewaakt. Dat betekent onder andere dat we ons voedselpatroon moeten verleggen van een dieet met dierlijk eiwit naar een dieet met plantaardige eiwitten. In Nederland hebben we pas in de vorige eeuw de welvaart verworven dat voor bijna iedereen een lekker stukje vlees op het menu kon staan. Van die verworvenheid moeten weer afscheid nemen. En evenzogoed zullen de Nederlandse boeren afscheid moeten nemen van de verworvenheid dat hun belang boven dat van de natuur werd gesteld, in de afgelopen decennia waarbij die belangen begonnen te knellen.
Nog een heel ander voorbeeld. Wij hebben een cultuur waarin we vermogen zoveel mogelijk binnen de familie laten. Ons erfrecht en de fiscaliteit zijn daar ook helemaal op afgesteld. Vroeger was dat ook logisch om bestaanszekerheid te borgen. Maar in de huidige welvaartssituatie, en de huidige levensverwachting waarbij erfenissen pas naar kinderen gaan wanneer die zelf allang een bestaan hebben opgebouwd, en de huidige veel lossere familieverbanden, en de toegenomen spanning door de grote sociale ongelijkheid die vermogensverschillen veroorzaken, is die logica verdwenen. De verworvenheid van lage successieheffingen zal dan ook verloren gaan.
Afscheid doet pijn
Er zijn nog talrijke andere voorbeelden te geven. Alle voorbeelden laten zien dat veranderingen bijna altijd het effect hebben dat bepaalde verworvenheden verdwijnen. Daar moet afscheid van genomen worden, en afscheid veroorzaakt pijn. De Fransen zeggen niet voor niets “partir c’est mourir un peu”. Afscheid van verworvenheden leidt ook vaak tot verzet. Dat zien we ook bij de bovengenoemde voorbeelden. De spanning die is ontstaan in de relatie tussen de VS en China gaat voor een groot deel over de dreigende overdracht van de nummer één positie in de wereldeconomie. De VS probeert dat actief te belemmeren. Iedereen ziet die strijd, en er ontstaat in de hele wereld onrust omdat de oude hegemonie macht aan het verliezen is. Zo zien we ook het verzet van de Nederlandse boer tegen alle veranderingen, en van veel Nederlandse burgers tegen de drang om de eetgewoonten aan te moeten passen.
Geen verzet
Maar verzet is vaak niet de actie die bij afscheid past. Soms natuurlijk wel. Het heeft wel zin ons te verzetten tegen het verlies van onze verworvenheid van goed publiek onderwijs in Nederland. Dat dreigt verloren te gaan, terwijl het maatschappelijk belang vraagt om behoud ervan. Maar verzet voorkomt de onvermijdelijkheid van veranderingen niet. Verzet kost energie en veroorzaakt schade. In veel gevallen van afscheid is het beter om de pijn en de emotie te benoemen, het verdriet een plek te geven. En het afscheid vervolgens met opgeheven hoofd te aanvaarden. Dat houdt mensen bij elkaar, en kan ook de energie geven om oplossingen te zoeken en de verloren gegane verworvenheid te vervangen door iets anders.
Negatieve spiraal vermijden
In de dynamiek van ons huidige tijdsgewricht is dit iets om alert op te zijn. Wordt een afscheid van een bepaalde verworvenheid aanvaard of leidt het tot verzet? Hoe kunnen we voorkomen dat dat onnuttige verzet tot heel veel schade leidt; de toekomst niet constructief tegemoet wordt getreden, maar destructief in een negatieve spiraal wordt gebracht. Poetin is het meest afschrikwekkende voorbeeld hierin, die meent dat hij kan vasthouden aan de verworvenheid van de Sovjet-Unie als wereldmacht. De schade die hij inmiddels wereldwijd heeft veroorzaakt is niet meer weg te nemen. Ik hoop dat die negatieve spiraal op andere fronten geen navolging krijgt.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij werkzaam bij ABDTopconsult van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.
